Traduzione in piemontese a cura di Paolo Sirotto
Carouge, la cita Turin ëSvissera, tra cicolata e stòria
A le pòrte ‘d Ginevra, an sle rive dël fium Arve, as treuvaCarouge, la roman-a Quadruvium, ancheuj inserìa ant la metròpoli ësvissera. Un temp sità regal, comprèisa fin-a al 1816 ant jë Stat Sabàud, a l’é stàita progetà da j’architèt ëd la cort a sëmijansa dla capital d’antlora: Turin.
Oltra a l’impiant ëd le stra a maje ortogonaj, al dissegn ëd le ca e dle cese, a le piasse, al fàit d’afacesse an sël fium, ël fil rouge ch’a gropa Carouge a Turin a passa a travers la cicolata. Fin dal prim Setsent an bon-a part ëd l’Europa le boteghe dij venditor d’aquavis, confitié e cicolaté a l’avìo dovrà man d’euvra svissera, an particolar originaria dl’Engadin-a e dij Grison, tant che an Piemont a l’era normal riferisse a costa categorìa d’artisan, an piemontèis confituré, con l’apelativ dë svìsser o batiajé. Ant l’Eutsent, Turin a lé riva a la fama internassional ant l’art cicolatèra, ‘dcò mersì a l’invension ëd la pasta Giandoja, da l’union dël cacao con ninsòle tostà e trià, assegnà da la tradission a Michel Prochet, ëd rèis ësvissere, che, diventà contitolar dël 1878 ëd la dita Succ. Caffarel Prochet & c. a l’ha registrà la marca “Giandoja 1865”.
La possà d’artisan da l’ëstrangé, rivà a Turin për amprende ij segret ëd la lavorassion, a l’ha generà n’interscambi tra Piemont e Svissera, part ëd la qual a l’era apartenùa an passà ai Savòja, ch’a l’é arsultà bin vantagiosa për tuti e doi: as dis, ad esempi, che François-Louis Callier e Philippe Suchard a l’avèjssò travajà coma novissi an Turin, an continuand peui ‘l mësté an ëSvissera. Daniel Peter, sucessòr ëd Callier a la guida dl’asienda fondà tacà Vevey an sël lagh Leman, a l’ha butà a pòst, dël 1875, l’arseta dla cicolata al làit, an dovrand la farin-a ‘d làit anventà dal chimich Henry Nestlè.
A Carouge la Maison Martel, fondà dël 1818, a smon pì ‘d quaranta qualità ‘d cicolata, prodote esclusivament con ëd fave ‘d cacao importà dal Venezuela, fra le quaj Rocher al làit, Trifole a lë Champagne, Righi al Rhum e ‘l Pavé ‘d Carouge, cicolatin ch’arciama, ant la forma cubica e ant ël nòm, la carateristica pavimentassion ëd le stra sitadin-e, ch’a ‘rcòrdo ant l’aspèt l’imagine ‘d Turin.
“J’urbanista e j’architèt che dël 1772 a l’han arsèivù da Tòjo Amedé III ëd Savòja l’incarich d’anventé na sità tacà a la severa Ginevra, a l’han nen dësmentià la sòa.” (Renato Rizzo): a l’é stàit parèj che ‘n vilagi ‘d 320 anime, ai confin dël Regn Sabàud, a l’é stait promovù dël 1786 a livel ëd sità, ideà da architèt ëd cort coma Di Robilant, Garella, Manera, Piacenza, Viana, coma proiession an cit ëd la lontan-a capital, an gré d’acheuje artigian, orlogé, tintor, comerciant che a l’avrìo dovù trasformé cost model d’utòpia urbanistica an leu dël realism politich, isola ‘d convivensa tra fé diferente, catòlica, giudea e protestanta, a pòchi pass dal sénter dl’intransigentism calvinista: Ginevra.
L’ideja d’elevé Carouge a sità regal, bon-a a rivalisé con la potenta avsin-a, a ‘rciama a la ment rèis ëstòriche ch’a gropo le vicende ‘d Ca Savòja a costa fëtta dë Svissera francòfona, tra Canton Ginevra, Vaud e Valèis. Tuti j’ani, ‘l 21 e ‘l 22 dë dzember as arcòrda a Ginevra la bataja dl’Escalade che, combatùa dël 1602 tra ginevrin e Savòja (la paròla Escalade a evoca le scale smontabij ideà dai sabàud për rampignesse an sle muraje), a l’ha marcà l’arnunsia ‘d costi ùltim, formalizà dal tratà ‘d Saint-Julien, a l’egemonìa an sla sità lemanica, giumai afermasse coma sénter propulsòr dël calvinism, ma an precedensa a longh sògeta al predomini dij Savòja, tant da giustifiché ‘l progèt ‘d fene sòa capital.
Ël lagh Leman a dagna memòrie sabaude: belessì a l’é nà ‘l nùcleo embrional ëd la marin-a militar sabauda, con la costrussion dl’arsenal e dël pòrt militar ëd Villeneuve: ël Castel ëd Chillon, su n’isolëtta colegà a la tèrafërma, a l’é stàita residensa dij cont, peui duca, ‘d Savòja, dal Sécol XII al 1536 quandi a l’é stàita conquistà dai Bërnèis; ël Vaud, estèis da la sponda nòrd dël Lagh Leman al Lagh ëd Neuchâtel, a l’é stàit tirà ‘ndrinta a l’òrbita sabauda fin dël 1207, quandi ‘l cont Tomà I a l’ha conquistane la capital d’antlora, Moudon, e dël 1285, con la risòlussion ëd la contèisa për la sucession ch’a l’era duvertasse a la mòrt ëd Flip I, a l’é stàita afidà a ‘n ram lateral ëd la casà, ij Savòja-Vaud, dont a l’é stàit capëstipit Lodvich I.
Ël vincol ëd fedeltà ch’a gropava j’abitant ëd Carouge ai Savòja a l’é arvelasse tant ës-ciass che a parte dël 1816, quandi a seghit dël Congress ëd Vienna a sòn assegnasse a la Republica ‘d Ginevra, diventà 22esim Canton ëd la Confederassion Elvetica, an contrast con ël declamà prinsipi ‘d legittimità, 26 comun-e, tra le quaj Carouge, an gavandje a la Fransa e al Regn Sabàud, ij resident dla petite Turin, a l’han tenù për tanti ani, an segn ëd protesta, le përsian-e ‘d sòe abitassion ant ël di dla festa nassional ësvissera.
Nessun commento:
Posta un commento